Zatrzymać chorobę zwyrodnieniową stawów

Autor artykułu to dr n. med. Małgorzata Jachacz-Łopata, fizjoterapeutka uroginekologiczna, absolwentka Wydziału Nauk o Zdrowiu i Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Choroba zwyrodnieniowa stawów (CHZS) dotyczy połowy społeczeństwa po 40 roku życia, choć może nie dawać objawów i nigdy nie zostać zdiagnozowana. Najczęściej wskazywanymi według badań przyczynami są styl życia, rodzaj wykonywanej pracy oraz inne choroby organizmu, w tym nadwaga i otyłość. Zmiany zapalne, a później strukturalne mogą dotyczyć wszystkich struktur stawu: chrząstek stawowych, błony maziowej lub podchrzęstnej części kości oraz tkanek miękkich otaczających staw: torebki stawowej, więzadeł, ścięgien i mięśni. Pacjenci mogą doświadczać silnych dolegliwości bólowych nawet przy niewielkich zmianach radiologicznych. Sztywność stawowa, zmniejszenie ruchomości, ból o różnym nasileniu, a nawet zmiana obrysu stawu może dotyczyć każdego zmienionego zapalnie rejonu, ale najczęściej dolegliwości dotyczą stawów kolanowych, biodrowych oraz stawów rąk i stóp [1,2].

Kto choruje?

Choroba zwyrodnieniowa stawów może dotyczyć zarówno kobiet i mężczyzn. Kobiety doświadczają jej statystycznie częściej i w cięższej postaci, a objawy zaostrzają się po menopauzie [1,3].

Czynnikami obciążającymi są także nadwaga i otyłość, deformacje kostne lub zaburzenia budowy (np. dysplazja stawów biodrowych), niestabilność stawowa i zaburzona propriocepcja (czucie głębokie) w stawach, niska masa mięśniowa i osłabienie mięśni (słaba stabilizacja w stawie) oraz predyspozycje genetyczne. Przyczyną mogą być choroby metaboliczne i zaburzenia hormonalne [2].

Osoby o wysokim poziomie aktywności fizycznej również znajdują się w grupie ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów. W tym przypadku największe ryzyko dotyczy sportów zawierających powtarzalne ruchy o dużej intensywności i siłach działających na staw [1,2].

Każdy uraz, nie tylko sportowy, może być potencjalną przyczyną wystąpienia zwyrodnienia w danym stawie. Podobnie prezentuje się sytuacja w aspekcie obciążeń zawodowych, gdzie pozycja ciała lub bodziec (np. wibracja) oddziałujące na organizm przez dłuższy czas, stają się powodem choroby zwyrodnieniowej stawów.

Choroba zwyrodnieniowa występuje u ponad połowy społeczeństwa w drugiej połowie życia, co czyni ją jedną z chorób cywilizacyjnych, powoli i po cichu obniżającą sprawność ciała i jakość życia [1,3]

Rola mazi i chrząstki stawowej

Można wyróżnić wiele typów stawów w organizmie, natomiast połączenia ruchome to tzw. stawy maziowe. W stawie tego typu kości łączy torebka stawowa, z zewnątrz zbudowana z błony włóknistej, a od wewnątrz wyścielona błoną maziową. Przestrzeń jaką tworzy torebka stawowa to jama stawowa, w której znajduje się niewielka ilość nawilżającej mazi stawowej, wydzielanej przez błonę maziową – komórki maziowe typu B [4,5].

Część kości znajdująca się w obrębie torebki stawowej pokryta jest chrząstką stawową szklistą o różnej grubości. Jej grubość zależy od siły naprężeń w stawie i wynosi od 1-2 mm, na przykład w stawach międzypaliczkowych, do 5-7 mm w stawie udowo-rzepkowym. Chrząstka posiada zdolność przenoszenia dużych obciążeń dzięki swojej sprężystości, twardości i wiskoelastyczności. Chrząstka stawowa nie jest unaczyniona i unerwiona, to praca stawu i zmiana naprężeń powoduje jej nawilżenie i odżywienie [4,5].

Uszkodzenia chrząstki ocenia się według skali Outerbridge’a, gdzie przy I i II stopniu (zmiękczenie chrząstki i pęknięcia niepełnej grubości) można leczyć zmiany nieoperacyjnie, a przy III i IV stopniu (pęknięcia pełnej grubości i ubytki odsłaniające kość podchrzęstną) zwykle potrzebna jest głębsza ingerencja [4,5].

Niektóre stawy zawierają struktury wspomagające ich czynność, takie jak łąkotki w stawie kolanowym, krążki stawowe w stawach kręgosłupa, obrąbki stawowe – na przykład w stawie ramiennym czy więzadła wewnątrzstawowe – więzadła krzyżowe w stawie kolanowym. Każda z tych struktur dodatkowo amortyzuje pracę całego stawu i może podlegać urazom, stanom zapalnym i degeneracji [4,5].

Kiedy można podejrzewać chorobę zwyrodnieniową?

Charakterystycznymi objawami są obrzęk, miejscowy ból w stawie i sztywność poranna, która mija z czasem, po lekkim rozruchu. Do ostrych objawów należy gorączka lub ocieplenie okolicy stawu, zmiana obrysu z powodu wysięku w zajętym zmianami zwyrodnieniowymi stawie i utrudnione poruszanie się lub wykonywanie niektórych ruchów. W przypadku zaostrzenia dolegliwości bólowych w stawach, spowodowanych potencjalnym głębszym uszkodzeniem chrząstki, może pojawiać się ból nocny lub silny obrzęk. Dodatkowe objawy, takie jak utrata masy ciała, ogólne osłabienie i ból wielu stawów naraz mogą sugerować chorobę reumatyczną [4,5].

Po diagnozę

W przypadku niepokojących objawów warto możliwie wcześnie odwiedzić lekarza, co w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów może być kluczowe dla zatrzymania jej rozwoju. W rozpoznaniu lekarz opiera się na wywiadzie, ocenie klinicznej pacjenta oraz obrazie RTG zajętego zmianami stawu. Charakterystyczne zmiany stawu w ChZS to zwężenie szpary stawowej, nadbudowane fragmenty kości (osteofity), zmiana gęstości kości (zagęszczenie tuż pod chrząstką, a w wyniku nieprawidłowych naprężeń z deficytu ruchu może pojawić się osteoporoza w pozostałej części kości). Badanie USG może być pomocne w ocenie wysięku i zmian tkanek miękkich w wyniku stanu zapalnego. Dodatkowo stosuje się rezonans magnetyczny, który pozwala precyzyjnie ocenić skalę uszkodzenia. Do szerszej diagnostyki w celu zróżnicowania względem innych chorób reumatycznych włącza się morfologię.

Czy istnieje skuteczne leczenie?

W zależności od stopnia uszkodzenia chrząstki, w początkowym stadium ChZS można spowolnić albo zatrzymać postęp choroby przez zmianę stylu życia, zabiegi fizjoterapeutyczne i odżywianie. Przy bardziej zaawansowanych zmianach pomocne jest leczenie farmakologiczne przeciwbólowe, przeciwzapalne (zarówno NLPZ, jak i steroidy), jak i wspierające jakość chrząstki: siarczan glukozaminy, siarczan chondroityny, kwas hialuronowy (będący wsparciem dla mazi stawowej) [5,6].

Przy uszkodzeniu i mniejszych zmianach zapalnych innych tkanek wewnątrzstawowych pomocny jest zabieg artroskopowy, pozwalający na usunięcie lub zrekonstruowanie uszkodzonych struktur. W celu pobudzenia reakcji naprawczej i odbudowy chrząstki, przy małych ubytkach, stosuje się techniki pobudzające szpik: m.in. mikroabrazja, nawiercania [5,6].

W przypadku zmian wiążących się z silnym bólem i głębokim uszkodzeniem chrząstki konieczna może być endoprotezoplastyka. Ten poważny zabieg wymiany stawu wymaga odpowiedniego przygotowania i późniejszej rehabilitacji [5,6].

Nowoczesne metody regeneracji chrząstki, które mogą być stosowane w zależności od stawu i stopnia uszkodzenia, wykorzystują przeszczepy autologicznych chondrocytów zastosowanie komórek macierzystych, bioimplanty, czynniki wzrostu (osocze bogatopłytkowe) [5,6].

Każde leczenie zabiegowe wymaga odpowiedniej rehabilitacji i stosowania zasad co do obciążania i uruchamiania stawu. Aby choroba nie postępowała w innych stawach, warto zadbać o zmianę nawyków ruchowych, odpowiednie odżywianie i ogólny stan zdrowia w ramach profilaktyki wtórnej [5,6].

Jak zapobiegać chorobie zwyrodnieniowej i naturalnie wspierać zdrowie stawów?

Wiedząc, że stopniowe zmiany degeneracyjne stawów i struktury kości pojawiają się wraz z wiekiem, warto opóźniać te procesy, podejmować aktywność fizyczną i wybierać sporty wspierające nasz układ ruchu. Ważne, aby podkreślić, że choroba zwyrodnieniowa stawów może być spowodowana tak samo brakiem ruchu, jak i jego nadmiarem [1,4].

Aktywność o średnim poziomie intensywności, taka jak spacery, marsze, a nawet bieganie po miękkim podłożu, pływanie, jazda na rowerze i trening ze średnim lub małym obciążeniem przynoszą wiele korzyści obserwowanych jako poprawa ogólnej siły, wytrzymałości, funkcji stawów, stabilizacji, a w przypadku już istniejącej choroby zwyrodnieniowej u osób aktywnych, w umiarkowany sposób występuje mniej dolegliwości bólowych i poprawia się ogólna sprawność. Co więcej, dzięki ćwiczeniom ChZS może nie rozwinąć się w pozostałych stawach. W przypadku zaostrzeń ChZS zaleca się rezygnację z ruchu o większej intensywności, unikania noszenia ciężarów, ruchów, które powodują ból [1,4].

Nie ma ograniczeń wiekowych i odpowiednio dobrane ćwiczenia mogą wykonywać także osoby w wieku podeszłym, dla których jest to wsparcie w codziennym funkcjonowaniu.